عناصر کالبدی شهرها در عصر صفوی

صفویان در ساختن شهر به مسائلی از جمله آب و هوا، نحوه­ی تابش خورشید، جهت وزش باد و توجه می­کردند (مهجور، ۱۳۷۸: ۶۷). برای مثال چون کرمان طوفانی موسوم به طوفان سیاه داشت جهت شهر را شرقی به غربی قرار دادند و خانه را طبق آن بنا کردند تا قابل استفاده باشند (پیرنیا به نقل از مهجور، ۱۳۷۸: ۵۶ -۵۴).

در دوره صفویه بنای شهرهای جدید و گسترش شهرهای قدیمی بر مبنای بررسی‌هایی که از قبل مورد مطالعه قرار گرفته بود، صورت می­گرفت چنانچه به شهادت مدارک تاریخی آماده­سازی و سازمان­دهی شهر قزوین برای تختگاه شدن از سال ۹۵۱ ه.ق آغاز گردید تا در زمان مناسب در سال ۹۶۲ کار انتقال پایتخت صورت پذیرفت با طراحی و اجرای شهر جدید اصفهان مدت ۲۵ سال طول کشید. در این طراحی‌ها، محلات قدیمی را از بین نمی برند بلکه با ظرافتی خاص در کناره آنها بخش­های تازه می­ساختند (مهجور، ۱۳۷۸۶۸-۶۷).

 

1-5-3-4-2- ساخت و توسعه مسیرها، راه­ها و شبکه­های ارتباطی مورد نیاز شهری

در دوره صفویه با توجه به اهمیت یافتن تجارت به ویژه تجارت خارجی و نیز توسعه جهان گردی، راه­ها و شبکه­های ارتباطی گسترش زیادی یافتند. هم چنین به منظور سرعت حرکت بیشتر کاروان ها و حفظ آرامش در شهرها و راحتی و آسودگی خاطر شهروندان، ایجاد راه­های کمربندی در ورودی و خروجی بسیاری از شهرها به خصوص شهرهایی که در مسیر راه­های عمده تجاری قرار داشتند، توجه خاصی شد (مهجور، ۱۳۷۸۰۷۱-۷۲). اکثر این توجهات نیز متوجه شاه عباس می­شود. برای نمونه در سال ۱۰۲۰ ه.ق مبلغی به شخصی به نام الله بیک داد تا راه سیاه کوه را که در فصل شتا عبور مترددین از جمله محلات و از مقوله ممتنعات بود سنگ فرش کند و هر جا که بشود پل ببندد (شاملو، ۱۳۷۱: ۱۹۸).

 

2-5-3-4-2- درون گرایی

یکی از اصول شهر سازی دوره صفویه بود که ریشه در فرهنگ اسلامی و حتی فرهنگ پیش از اسلام در ایران داشت و مبتنی بر سنت های زندگی اجتماعی ایرانیان و هم چنین شرایط اقلیمی آنجا که محیط های سر پوشیده را ایجاب می کرد، بود . شهر در حصار و دیواری احاطه شده بود و تزئینات خانه های به علت دیوار حیات و باغ ها قابل رؤیت نبود (مهجور؛ ۱۳۷۸: ۷۲. این چندتا عامل از مهم ترین عوامل بودند که صفویان در اصول معماری و شهر سازی خود بدان توجه خاصی می کردند حال می پردازیم به شکل و سیمای شهرها در دوره صفویه. وقتی که اسلام وارد ایران شد شهر های ایرانی کم کم رشد و گسترش یافتند و رنگ و بوی اسلامی به خود گرفتند و رفته رفته سیمای باستانی خود را از کف دادند و تقسیم شهر به اجزای مشخصی کهن دژ، شارستان ، و ربض جای خود را داد به مراکز دیوانی و نظامی، مراکز مذهبی، بازارها و محله های شهر داد که عملا به عنوان بنیان­های اصلی زندگی شهری در بیرون شهرهای باستانی رشد و نمو کردند. این شهرهای جدید بر دو پایه ی اصلی بنیان گذاشته شده بود یکی مسجد جامع و دیگر بازار (اشرف؛ ۱۳۵۳: ۱۸-۲۳).

در دوره صفویه نیز ساختار و کالبد شهر نیز به همین شکل بود و فقط یک تغییر کرد و آن ابداع و پیدایش خیابان» بود که پیدایش این مفهوم در مقابل بیابان» بود که با راه به میدان اصلی شهر می­برد یا اینکه به موازات آن کشیده می­شد (حبیبی، ۱۳۸۴: ۹۳).

برای شناخت بهتر مؤلفه­های کالبد شهرها در این دوره به صورت موردی به توضیح و توصیف آنها می­پردازیم که مهم­ترین این مؤلفه­ها عبارت بودند از :

 

3-5-3-4-2- مسجد اصلی (جامع)

در قلب شهر و در کنار شاهراه اصلی شهر یا در محل برخورد شاهراه های اصلی بنا می شد و کارکردی مذهبی - ی، اقتصادی ، فکری و علمی داشت ، اینکه گفته می شود کارکرد اقتصادی داشت منظور این است که گرداگرد مسجد را بازار فرا گرفته بود و فروشندگان در آنجا به فروش کالاهای خود می­پرداختند، کارکرد ی - دولتی مسجد هم به این طریق بود که ساختمانها و بناهای سلطنتی و درباری اکثرا در اطراف مسجد ساخته می شدندهم چنین مساجد همجنین مرکز اجتماعات ی بود (اشرف ، ۱۳۵۳: ۱۹). البته لازم به ذکر است که در یک شهر ممکن بود چند مسجد جاع وجود داشته باشد. در جای جای سفرنامه سیاحان خارجی که در آن زمان به ایران آمدند از این مساجد یاد شده برای نمونه تاورنیه مسجدی در قم را این چنین توصیف کرد: "چیزی که در قم جالب است مسجدی بزرگ است که ایرانیان احترام آن را کمتر از مسجد اردبیل نمی دانند که مقبره شاه صفی، شاه عباس ثانی و فاطمه دختر امام حسین و فاطمه زهرا دختر حضرت محمد (ص) آنجاست، درب مسجد به یک میدان طولانی باز می شود که در آنجا کاروانسرا و دکاکین بسیار ساخته شده و." (تاورنیه 1331: 820-830). شاردن فقط تعداد مساجد شهر اصفهان را ۱۶۲ اعلام کرد (شاردن، قسمت اصفهان، ۱۳۶۲: ۲۰۲ ).

 

4-5-3-4-2- دژ، ارگ

به عنوان کالبد ی بازتاب حضور قدرت ی در شهر و منطقه، نقطه­ی کانونی کالبد و فضای شهر و محل استقرار حاکم و سایر کارگزاران وابسته و تاسیسات مرتبط بود، جای قرار گرفتن آن نیز در فضایی مرتبط با مسجد جامع و بازار بود (یوسفی­فر، ۱۳۸۵: ۲۸۳). در دوره صفویه دیگر دژ ، و ارگ نماد قدرت ی نبود و بیشتر کاخ ها جای آن را گرفتند و بیشتر در شهرها و ایلات حاکمان در دژ و ارگ حکومت می کردند. چنانچه بازرگان ونیزی در سفرنامه اش در مورد تبریز گفته بود : تبریز دارای دژی است که در قسمت شرق شهر است، غیر مس است و فقط کاخ باشکوهی دارد» (بازرگان ونیزی ، ۱۳۴۹: ۳۸۳).

 

5-5-3-4-2- بازار

دیگر فضای اصلی کالبد شهری بود که در هماهنگی فضایی با کالبد ارگ و مسجد جامع قرار داشته و خطوط اصلی شهر را به هم وصل می کرد ، فضای آن روابط و مناسبات تولیدی و بازرگانی را در کالبد خود متجلی می­کرد (یوسفی­فر، ۱۳۸۵: ۲۸۳ ). بازار فقط توسط حکومت ساخته نمی­شدند بلکه افرادی بودند که یا برای ایجاد امور عام المنفعه یا چون ثروتشان زیاد بود و نمی­خواستند سرمایشان راکد بماند دست به ساختن بناهایی می زدند که برایشان منفعت داشته باشد از آن جمله: الله بیک که در زمان شاه عباس اول ناظر کل بود بازاری به نام (بازارلله بیک) بنا کرد که پر بود از امتعه گرانبهای بی نظیری مثل پارچه های زربفت و قلابدوزی و .(شاردن ، ج ۴، ۱۳۷۴: ۱۴۶۴).

شاردن در مورد بازار می­گفت : بازار جای بازرگانی و خرید و فروخت و عبارت از کوچه­های بزرگ و درازی است که سقف­های آن پوشیده و در آن­ها جز دکان ساختمانی نیست» (شاردن، ۱۳۷۴: ۱۴۰۱ ). او بازار اصفهان را بزرگترین بازار عمومی می­دانست که تا آن موقع دیده بود و می گفت نوعی بازار مکاره می­باشد، شاه عباس کبیر طرز استقرار صنوف مختلف را در این بازار معلوم کرد ، یک طرف بازار خر فروشان و چهار پایان بزرگ ، در کنار آن بازار اسب فروشان ، طرف دیگر جایگاه فروش زین های نو، محل دیگر جایگاه مرغ فروشان و.»، مسیحیان نیز در بازار محل جداگانه ای برای فروش اجناسشان داشتند چون مسلمانان معتقد بودند که آنها ناپاکند و اگر دست عرقی آنها به جنس مثل پوست بخرد جنس حرام می­شود (شاردن، ج4،  ۱۳۷۴: ۱۴۳۰).

 

6-5-3-4-2- میادین

یکی دیگر از مهمترین مؤلفه ی کالبدی شهرهای دوره ی صفویه میادین بودند که اهمیت آنها در هیچ دوره ای به اندازه­ی دوره صفویه نرسیده بود. فضای میدان نیز در هماهنگی با ارگ، بازار و مسجد، ساخته می شد و کارکرد ی- اقتصادی، تفریحی، اجتماعی داشت. با ذکر نمونه کارکردهای مختلف میدان بیشتر برایمان آشکار خواهد شد: دن گارسیا سفیر اسپانیایی که به دربار شاه عباس آمده بود در مورد میدانی در اصفهان در سفرنامه خود این چنین توضیح داده : میدان محوطه ای مربع مستطیل شکل که در هر چهار طرف آن فروشگاه­هایی ساخته­اند. از این میدان اساساً برای تمرین­های نظامی که معمول­ترین آنها چوگان بازی و تیراندازی با کمان است استفاده می­کنند، کاخ شاه در ضلع دست چپ میدان قرار دارد، مسجد هم قسمت انتهای میدان را در بر می­گیرد. (دن گارسیا، ۱۳۶۳: ۲۱۲-۲۱۳).

شاردن درباره میدان شاه اصفهان این گونه گفته : به اعتقاد من در سراسر گیتی میدانی به عظمت و شکوه، و فرح بخشی میدان شاه اصفهان وجود ندارد زیرا گردش در آن بسیار آرام بخش و شادی فر است. این میدان در روزهای جشن، اعیاد، مراسم پذیرایی از سفیران کشورهای خارجی از جمعیت خالی می شود اما در روز های دیگر مسگران، کهنه فروشان، پیشه وران، صنعتگران خرده پا به سختی دیگر فروشندگان هر نوع کالا اعم از عرضه کنندگان هر نوع مواد خوراکی و چیزهای دیگر در این میدان بساط پهن می کنند، . ، نزدیک غروب آفتاب بند بازان ، حقه بازان ، خیمه شب بازان ، نقالان ، مسأله گویان در میدان جمع شده و به هنر نمایی می­پرداختند. هم چنان که در شهر هم صنعتگران و فروشندگان هر صنف کنار هم دکان دارند در میدان هم فروشندگان و صنعتگران در کنار همند . » (شاردن، ج ۴، ۱۳۷۴: ۱۴۲۹). با دقت در دو مثال بالا کارکردهای مختلف میدان برایمان آشکار خواهد شد.

 

7-5-3-4-2- شبکه خیابانی

پیوند میان مناطق مسی و مکان اصلی از طریق این شبکه انجام می­گرفت که یکی از ابداعات دوره ی صفویه بوده و با توجه به شرایط اقلیمی در کناره ی خود درختان بی­شماری داشت که بنا به نوع قرار گیری در محیط بیرونی چهارباغ در مورد قزوین و یا چنارستان در مورد تهران نام می‌گرفت (جبیبی؛ 1384: 93).

دون گارسیا وقتی به شیراز رفت توصیف جالبی از خیابان های آنجا می کند که نوشت خیابانی بسیار بزرگ هست که از دروازه ی شهر شروع می شود ، در دو طرف خیابان باغ های زیبایی بود پر از درختان میوه ، خیابان به قدری صاف است که اهالی از آن برای اسب دوانی و تیر اندازی با کمان استفاده می کنند ، و در حواشی خیابان پرچین هایی مرکب از بوته های گل سرخ کشیده­اند که از گل آنها آنگونه که باغبانها می گویند گلاب اعلا می گیرند به تعداد زیادی به هر فرد و از آنجا به هندوستان صادر می گردد. (گارسیا؛ 1363: 140).

طبق منابع و مدارک تاریخی قزوین پیش از مرگ شاه طهماسب دارای ۴۵ خیابان بود که در دو سوی هر کدام آنها تعداد زیادی درخت کاشته بودند (طاهری؛ ۱۳۴۹: ۲۱۳). طبق گفته اولئاریوس اردبیل نیز دارای پنج خیابان اصلی بود که نسبتأ عریض بودند و دارای درختان و اشجار زیادی بودند که تابستان عابرین از سایه­ی خنک آنها بهره می­بردند (اولئاریوس، ۱۳۶۹: ۴۹۴ ).

 

8-5-3-4-2- محله

دیگر فضای با اهمیت در کالبد شهری بود که کارکردهایی چون کار کرد فرهنگی تفکیک فضایی گروه های اعتقادی متمایز و)، کارکرد اداری (تأمین امنیت و نظم در محله)، شهری (دارا بودن موسسات عمومی چون ، حمام ، بازارچه ، مسجد، .) داشت (یوسفی فر، ۱۳۸۵: 40-283). برای کارکرد شهری آن می­توان محله دارالبطیخ اصفهان را نام برد که شاردن گفت: از پر جمعیت­ترین کوی­های شهر بوده و چون میدان بزرگی به نام میدان میر میان آن است کوی میر نیز نامیده می­شود در اینجا برج، گرمابه، مسجد، گورستان، و. وجود دارد» (شاردن، ج ۴، ۱۳۷4: ۱۴۷۷). یا محل نیماورد که آن نیز از محلات پر جمعیت اصفهان بود و در آن مکان بازار ارامنه، کاروانسرای عباسی، گرمابه رختشویان و. وجود داشت (شاردن، ج ۴، ۱۳۷۴: ۱۴۹۴ ).

از لحاظ اعتقادی هم می­توان به محله جلفا که سکنه آن را مهاجران ارامنی جلفا تشکیل می­داد و هم چنین محله کبرها که محل زندگی زرتشتیان بود اشاره کرد که این محله­ها به دستور شاه عباس اول ساخته شده بودند (پیترو دلاواله؛ ۱۳۸۴: ۲۸).

9-5-3-4-2- کاروان سرا

احداث کاروان سرا در ایران سابقه­ای قدیمی داشته و طبق منابع ایران در احداث کاروان سراها و هم چنین سیستم ارتباطات مبتکر و پیشقدم بوده است. به طور کلی گسترش و تحول کاروان سراهای ایران در ادوار مختلف به وضعیت اجتماعی، اقتصادی و مذهبی، و . بستگی داشت، عملکردهای گوناگون آن در گذشته باعث گردیده نام­های متفاوتی برای این گونه بناها و در فرهنگ لغت جای گیرد مثل: کاربات، رباط ، ساباط ، خان، در واقع عملکردشان مشابه کاروان سرا بوده فقط ویژگی­های معماری متفاوتی داشتند. کاروان سراها نیز به علت نیاز مبرم کاروان و کاروانیان به حمایت در طول سفر بود. بدون شک عصر طلایی ایجاد کاروان سراهای ایران متعلق به دوره ی صفویه بوده، رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راه ها و شهرهای زیارتی موجب شد تا کاروان سرا های بسیاری در این گونه جاده ها ساخته شود مثل کاروان سراهایی که در راه خراسان بنا شده بود. جدا از کاروان سراهای بیرون شهرها در دوره­ی صفویه کاروان سراهای درون شهری نیز توسعه فراوان یافتند و علاوه بر اینکه محل اسکان مسافران بودند، تجار زیادی چه ایرانی و چه غیر ایرانی در آنجا به معامله کالاهای خود می­پرداختند (کیانی، ۱۳۷۸: ۲۶۹ -۲۶۵). کاروان سراها فقط توسط شاهان ساخته نمی­شدند بلکه افراد ثروتمندی وجود داشت که برای استفاده بهتر از پول خود دست به ساخت بعضی مستغلات سود آفرین مثل قهوه­خانه، حمام ، کاروان سرا و . می­زدند. عده­ای هم نیز که نیاز مالی نداشتند این مستغلات را وقف می­کردند (شاردن، ج ۴، ۱۳۷۴: ۲-۱۴۰۱).

تاورنیه در سفرنامه خود کاروان سراها در ایران را این گونه توصیف کرد کاروان سراها مهمانخانه­ی مشرق زمین هستند و با سبک مهمان خانه های ما خیلی فرق دارند ، نه آن لوازم آسایشی و راحتی را دارند، نه آن پاکی و تمیزی، اکثراً یک طبقه­اند و به ندرت کاروان سرای دو طبق دیده می­شود، در کاروان سراهایی که در بیابان هستند از مسافر چیزی نمی­گیرند اما در شهر می­گیرند، در شهر نیز کاروان سراهایی وجود دارند که بعضی از قسمتهای آن وقف است و از مسافرین چیزی نمی گیرند ، در کل عموما وضع کاروان سراهای ایران هم از حیث راحتی و هم از بابت عظمت بهتر از کاروان سراهای عثمانی است» (سفرنامه تاورنیه؛ ۱۳۳۱: ۲-۱۲۲).

با توجه به آنچه گفته شد می­توان گفت که در دوره­ی صفویه تفکرات مذهبی و ی حاکم بر جامعه نقش اساسی در تعیین و به وجود آمدن ساختار و عناصر تشکیل دهنده­ی شهر داشتند و باعث شدند سامان­یابی و آرایش فضایی عناصر اصلی شهر با الگوی عناصر اصلی شهری ایرانی - ساسانی و حتی شهرهای سده نخستین اسلامی تفاوت اساسی پیدا کند.